Koronawirus jako „siła wyższa”.
Pandemia koronawirusa sparaliżowała życie wielu ludzi, w tym w szczególności polskich przedsiębiorców. Problemy z realizacją umów przez jednego z przedsiębiorców często automatycznie przekładają się na niemożliwość realizacji zleceń przez jego kontrahentów, czy problemy z rentownością danego kontraktu. Może też zdarzyć się tak, że realizacja umowy, czy wykonanie kontraktu, okaże się wysoce nierentowne albo wręcz niemożliwe. Pojawiają się komentarze, że zaistniała sytuacja nosi znamiona tzw. „siły wyższej”. Czy przedsiębiorca w takim wypadku może nie wykonać zobowiązania? A jeżeli tak to jakie to niesienie konsekwencje? Zapraszam do lektury.
Koronawirus jako siła wyższa
Instytucją prawa cywilnego, która może spowodować brak odpowiedzialności przedsiębiorcy za swoje zobowiązania jest siła wyższa. Co do zasady pojęcie siły wyższej (z łacińskiego vis maior), można zdefiniować jako zdarzenie niezależne od naszej woli, niemożliwe do przewidzenia, którego skutkom nie można było zapobiec. Pandemia koronawirusa, czyli Covid-19 to sytuacja, które można zakwalifikować jako właśnie siłę wyższą.
Z doświadczenia wskazuję, że w umowach zawieranych między przedsiębiorcami nie zawsze wpisywana do umowy jest klauzula dotycząca siły wyższej. A jeżeli tak, to z reguły przybiera ona postać ogólnych klauzul, w których przypadki siły wyższej są wymienione jedynie przykładowo, wskazując, że żadna ze stron nie będzie odpowiedzialna za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, jeżeli jest to spowodowane wystąpieniem okoliczności siły wyższej, przez którą strony rozumieją w szczególności trzęsienia ziemi, choroby, epidemie, działania wojenne, strajki, klęski żywiołowe, pożary, powodzie, przerwy w dostawie mediów takich jak energia elektryczna, woda czy gaz) lub wszelkie inne okoliczności lub przyczyny niezależne od stron. Nie jest to oczywiście zamknięte zestawienie okoliczności, które stanowią siłę wyższą. Z pewnością taką przesłanką jest także pandemia koronawirusa, czyli Covid-19. Pomiędzy niewykonaniem umowy, czy nienależytym wykonaniem umowy, a stanem siły wyższej musi zatem istnieć związek przyczynowy. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań umownych powinno być wynikiem działania siły wyższej, jaką jest obecna epidemia, a nie brakiem należytej staranności, wymaganej w danych okolicznościach.
Praktyka pokazuje, że nie zawsze w umowie przedsiębiorcy regulują kwestie dotyczące siły wyższej. W takim przypadku zastosowanie znajdą zasady ogólne wynikające z kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 471 Kodeksu cywilnego dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Prawo do odstąpienia od umowy
Zgodnie z art. 491 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
Przedsiębiorcy mogą w ramach swobody umów dowolnie regulować treść postanowień dotyczących w szczególności odstąpienia od umowy, jak również zasad rozliczeń pomiędzy stronami, w tym wpłaconych zaliczek lub zadatków.
Przepisy przewidują również, że jeżeli strona obowiązana do spełnienia świadczenia oświadczy, że świadczenia nie spełni, druga strona może odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego, także przed nadejściem oznaczonego terminu spełnienia świadczenia.
Odstąpienie od umowy polega na tym, że strony umowy cofają się niejako w czasie do momentu sprzed jej zawarcia tak jakby umowy nie było. W przypadku odstąpienia od umowy, każda ze stron obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy, a druga strona obowiązana jest to przyjąć.
Wygaśnięcie zobowiązania
Niezależnie od prawa do odstąpienia od umowy, na podstawie art. 475 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli świadczenie stało się niemożliwe skutkiem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie wygasa. Niemożliwość świadczenia skutkująca wygaśnięciem zobowiązania obejmuje sytuacje, gdy po powstaniu zobowiązania istnieje stan zupełnej, trwałej i obiektywnej niemożności zachowania się strony w sposób wynikający z treści zobowiązania, a nie jedynie przejściowa trudność w spełnieniu świadczenia.
Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków
Innym rozwiązaniem jest także powołaniem się na klauzulę nadzwyczajnej zmiany stosunków (rebus sic stantibus), przewidzianą w art. 357 (1) Kodeksu cywilnego o której więcej można przeczytać TUTAJ
Podsumowanie
Przedsiębiorcy w dobie epidemii koronawirusa (Covid-19) mogą jak najbardziej powoływać się na siłę wyższą, jeżeli wykonanie umowy byłoby nie możliwy czy skrajnie nierentowne. Zaprezentowane powyżej rozwiązania wynikające z polskiego prawa mogą stanowić istotny walor przy prowadzonych negocjacjach umów, w szczególności umów handlowych, czy też umów o realizację określonych usług. Warto zrobić to jak najszybciej, aby uregulować wzajemne zobowiązania nie tylko na przyszłość, ale przede wszystkim by ustabilizować sytuację bieżącą. Negocjacje umowy mogą dotyczyć wielu jej aspektów takich jak w szczególności: zmiana terminów, rozłożenia płatności w czasie, zawieszenia pewnych opłat. Dobrze prowadzone negocjacje z pewnością pozwolą osiągnąć satysfakcjonujące rozwiązanie dla wszystkich stron umowy.
Na moment przygotowywania niniejszego artykułu nie został uchwalony jeszcze tekst ostateczny ustawy o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw, czyli specustawy dot. tarczy antykryzysowej, która także może zawierać nowe rozwiązania dot. spraw poruszonych w niniejszym artykule. Przeanalizujemy ją dla Państwa w tym zakresie po jej uchwaleniu.